Steeds meer regeringen kondigen ambitieuze plannen aan om de opwarming van de aarde tot halt te roepen. Internationale organisaties als het Internationaal Energieagentschap (IEA) schetsen op globaal niveau routekaarten voor hoe de wereld op hernieuwbare energie kan overstappen. Maar op 30 en 31 mei ging het op de Resource Wende conferentie in Amsterdam over een andere crisis: grondstoffen. Volgens de experts die aanwezig waren zijn de huidige plannen niet haalbaar en moet er snel worden ingegrepen. Solar365 woonde de conferentie bij en deed verslag.

“Mensen moeten zich realiseren dat alle crisissen die je dagelijks in de media ziet, staan voor de limieten die nu zijn bereikt. De oude regels gaan niet meer op”, aldus Wouter van Dieren, een van de oprichters van de Resource Wende.

De Resource Wende is volgens Van Dieren een denktank, opgericht om het probleem van grondstof- en materiaalschaarste te agenderen en aan oplossingen te werken. De naam is een afgeleide van Energiewende, de Duitse beweging die de noodzaak voor een transitie naar hernieuwbare energie op de agenda zette in dat land.

Van Dieren staat onder andere bekend als de oprichter van Milieudefensie. Ook is hij lid van de Club van Rome, de organisatie die naam maakte met hun publicatie De grenzen aan de groei in 1972. Hierin voorspelde de organisatie dat de groeiende wereldbevolking tot een onhoudbare situatie ging leiden, en er ontwrichtende voedseltekorten zouden ontstaan.

Op 30 en 31 mei organiseerde de Resource Wende een conferentie in het Koninklijk Instituut voor de Tropen (KIT) in Amsterdam, waar verschillende presentaties en workshops over de omgang met grondstoffen plaatsvonden.

Het huidige plan is niet goed genoeg
Een van de belangrijkste boodschappen van de experts die bij de Resource Wende betrokken zijn, is dat het plan voor de energietransitie niet te verenigen is met de huidige grondstofvoorraden.

Hiermee gaan ze tegen het gevestigde beeld in. Hoewel organisaties als het IEA waarschuwen dat de productie van een aantal kritieke materialen zal moeten worden opgeschaald (met name lithium voor EV’s is een risicofactor), zijn de meeste overheden in de veronderstelling dat de benodigde grondstoffen voor de energietransitie wel op aarde bestaan. Solar365 schreef een reeks artikelen (deel 1, deel 2, deel 3) over de materialen voor PV, op basis van de rapporten van onder andere het IEA en de United States Geological Survey.

Simon Michaux doet onderzoek naar grondstofvoorraden en materiaalverbruik voor de Geological Survey of Finland (GTK), en is niet van die aannames overtuigd. Hij noemt een aantal problemen. Het energiesysteem van de toekomst kost te veel energie om te produceren, is duurder en minder efficiënt dan fossiele energie, en zou niet betrouwbaar genoeg zijn.

Maar het belangrijkste bezwaar, volgens Michaux, is dat er niet eens genoeg grondstoffen zijn om de eerste generatie aan duurzame technologie te produceren. Michaux doet al een lange tijd onderzoek naar vragen als hoeveel grondstoffen er voor bepaalde energiedoelen nodig zouden zijn, en volgens hem is een groot deel van de ambities erg onrealistisch. Met name de hoeveelheid opslag die nodig zou zijn om een globaal energiesysteem dat op zon- en wind is gebaseerd, zou een onrealistische hoeveelheid metalen (lithium) voor batterijen vereisen.

“De discussie over duurzaamheid gaat vrijwel alleen maar over het reduceren van uitstoot en het beperken van opwarming, en vrijwel niet over het groeiende tekort aan grondstoffen”, aldus Michaux. “De groene transitie moet dus gebeuren, maar alleen als het een tussenstap is naar iets anders. We hebben een beter plan nodig.”

De grondstoffencrisis komt eraan
Het tekort aan grondstoffen kan zich op verschillende manieren manifesteren. De Noorse onderzoeker Harald Sverdrup ontwikkelde met een team van wetenschappers een computermodel om de schaarste aan grondstoffen in de toekomst te projecteren, en deelde zijn bevindingen tijdens de eerste dag van de Resource Wende conferentie.

Volgens Sverdrup is het te simpel om te zeggen dat we wel meer voorraden zullen blijven ontdekken als we harder gaan zoeken. Een van zijn belangrijkste bezwaren is dat de kwaliteit van erts voor veel grondstoffen over de laatste decennia enorm is afgenomen. Sverdrup legt uit dat afnemende kwaliteit van erts betekent dat je voor elke eenheid erts die je wint steeds minder bruikbaar materiaal terugkrijgt. Dat betekent ook dat je steeds meer energie nodig hebt om grondstoffen te winnen, en de grondstof steeds duurder zal worden.

Sverdrup noemt dat het belangrijk is onderscheid te maken tussen ‘harde’ en ‘zachte’ schaarste. Bij harde schaarste is er ergens vraag naar, maar is er simpelweg niet genoeg aanbod om aan die vraag te voldoen. Bij zachte schaarste is er vraag, maar is het aanbod dusdanig beperkt dat de prijs hoger wordt dan mensen bereid zijn te betalen en de vraag alsnog afneemt.

Dit is volgens Sverdrup wat er zal gebeuren op het gebied van grondstoffen. De kwaliteit van erts blijft afnemen, en we moeten steeds harder zoeken om geschikte voorraden te winnen. Uiteindelijk is de prijs (energie, geld) te hoog, en is het niet realistisch meer. Volgens zijn projecties zal dit punt voor een groot aantal kritieke grondstoffen tussen 2040 en 2060 komen.

Is groene groei mogelijk?
Veel van de sprekers wezen erop dat het idee van ‘groene’ of ‘duurzame’ groei niet haalbaar zou zijn. En hoewel recyclen een noodzakelijk onderdeel van de oplossing is, is het niet voldoende volgens de Resource Wende. In een wereld met een eindige hoeveelheid grondstoffen, waar je altijd met verliezen te maken hebt, kunnen we ons zelfs geen circulaire vorm van de huidige, materiaalintensieve economie veroorloven.

Sverdrup deed dan ook de dringende oproep aan overheden om de grondstoffencrisis dezelfde aandacht te gaan geven als de klimaatcrisis. Daarbij hoort dat er formele instituten moeten komen, die voorraden in kaart kunnen brengen en kunnen gaan bijhouden. Dit is volgens Sverdrup een belangrijke eerste stap op weg naar een internationale strategie, waarbij landen hun aanpakken coördineren om schaarste te voorkomen.

Een andere belangrijke pijler van de strategie van de Resource Wende zijn aanpassingen aan de vraagkant van de economie. Veel van de sprekers en aanwezigen benadrukten het belang van het loslaten van economische groei, omdat dit het onnodige verbruik van materialen alsmaar maar doet stijgen.

Van producten naar grondstoffen
Op het gebied van grondstoffen is er allesbehalve consensus en het is moeilijk precies te achterhalen hoe verschillende wetenschappers bij hun standpunten terecht komen. Maar een van de verschuivingen die onderzoekers als Michaux in ons perspectief teweeg willen brengen is dat we grondstoffen met een fysische in plaats van een economische blik moeten gaan zien.

“Een blinde vlek die mensen op dit gebied hebben is dat de markt alles wel zal oplossen”, vertelt Michaux. “Maar we moeten materialen als grondstoffen en fysieke dingen gaan zien, in plaats van als producten op de markt.”

De kritiek vanuit de Resource Wende op veel van de huidige plannen is dat er wordt aangenomen dat we wel oplossingen voor schaarste kunnen blijven vinden. Met een economische bril op is de aanname vaak dat als iets schaars wordt, we harder gaan zoeken naar voorraden of innoveren met als resultaat dat we minder nodig hebben of het kunnen vervangen met iets anders. Dit is iets wat zich tot nu toe in de praktijk vaak heeft uitgewezen, zoals blijkt uit het feit dat de bekende voorraden voor veel grondstoffen hand in hand met de winning van die grondstoffen zijn toegenomen.

Of je optimistisch of pessimistisch bent; de bewering dat de wereld een eindige voorraad grondstoffen heeft staat als een huis. Dat maakt de vraag in hoeverre, en op welke termijn, er tekorten kunnen ontstaan een belangrijke om duidelijkheid over te krijgen. Wat betreft de leden van de Resource Wende is het antwoord duidelijk: de grenzen zijn bereikt, het is tijd om te handelen.