De duurzame uitdagingen voor het Nederlandse elektriciteitsnet

24.12.2024 Leon Schuiling Programmamanager bij INNAX

De duurzame uitdagingen voor het Nederlandse elektriciteitsnet

Nederland maakt grote stappen in de overgang naar duurzame energie, maar loopt tegen de grenzen aan van het elektriciteitsnet. Netcongestie zorgt ervoor dat bedrijven niet kunnen uitbreiden of vergroenen en nieuwe projecten lopen vertraging op. Netbeheerder TenneT verwacht de komende tien jaar 160 miljard euro nodig te hebben om te investeren in hoogspanningskabels en het aansluiten van grote windenergieprojecten. Hoe heeft het zover kunnen komen en, belangrijker, wat kunnen we eraan doen?

De overheid heeft een cruciale rol gespeeld in de ontwikkeling van ons elektriciteitsnet. In de jaren '90 werd begonnen met het privatiseren en liberaliseren van de energiemarkt. Het idee was dat concurrentie zou leiden tot lagere prijzen en betere service voor consumenten. In 2006 werd de Splitsingswet ingevoerd, waardoor energiebedrijven hun netbeheer moesten scheiden van productie en levering. Netbeheerders zoals Liander, Enexis en Stedin werden aparte bedrijven.

Vanaf 2010 kwam er meer aandacht voor duurzame energie: de overheid stimuleerde de groei van zonne- en windenergie met subsidies en regelgeving. Met het Energieakkoord (2013) en Klimaatakkoord (2019) kwamen er ambitieuze doelen voor de energietransitie. Ze leidden tot een snelle groei van duurzame energiebronnen, maar ook tot toenemende druk op het elektriciteitsnet.

De netbeheerders zijn nog steeds voornamelijk in handen zijn van overheden. Provincies en gemeenten zijn de aandeelhouders van de regionale netbeheerders, terwijl de landelijke netbeheerder TenneT volledig eigendom is van de Rijksoverheid. Dit betekent dat de overheid een directe invloed heeft op het beleid en de investeringsbeslissingen van deze cruciale spelers in onze energie-infrastructuur. Ook hier gaat het om een goede balans tussen winstgevendheid op de korte termijn en investeren in de toekomst. Anders kan het leiden het tot uitstel van belangrijke verbeteringen aan het net.

Waarschuwingen van experts
Zijn er dan geen waarschuwingen geweest van experts, om de ontstane situatie te voorkomen? Zeker wel, maar niet alle waarschuwingen zijn tijdig op waarde geschat. In de meeste gevallen is gekozen voor de korte termijn politieke besluitvorming, waarbij lang te optimistisch is gekeken naar de ontwikkelingen. Enkele belangrijke momenten waarop de overheden zijn gewaarschuwd:

Ten eerste waarschuwden de netbeheerders in 2015 dat de energietransitie zou leiden tot grote investeringen in het net. In een rapport van Netbeheer Nederland werd gesteld dat er tot 2050 zo'n 20 tot 71 miljard euro geïnvesteerd moet worden in de elektriciteitsnetten. Ten tweede voorspelden experts in 2018 dat zonder ingrijpen, delen van het net overbelast zouden raken door de groei van zonne-energie.

Ten derde riepen de netbeheerders in 2020 op tot een 'deltaplan' voor het elektriciteitsnet, waarschuwend dat de huidige situatie onhoudbaar was. "We moeten nu echt aan de slag met een deltaplan voor de energie-infrastructuur." Ten vierde werd er in 2022 gewaarschuwd dat netcongestie de energietransitie zou kunnen vertragen als er niet snel actie werd ondernomen. In een gezamenlijk rapport van Netbeheer Nederland, TenneT en Gasunie werd gesteld dat het huidige energiesysteem tegen zijn grenzen aanloopt.

Ondanks deze waarschuwingen voor mogelijk te ambitieuze duurzaamheidsdoelen en hun impact zijn de doelen onveranderd. Zonder voldoende aandacht te besteden aan, of inzicht te hebben in, de noodzakelijke netwerkinvesteringen en de impact van deze investeringen.

De rol van data in het efficiënter maken van het net
Het delen van data speelt een cruciale rol in het verbeteren van de efficiëntie van het Nederlandse elektriciteitsnet. Naarmate de energietransitie vordert en het net complexer wordt door de toename van decentrale energiebronnen en 'prosumers', wordt deze rol steeds belangrijker. Voor alle aspecten van voorspelling tot balanshandhaving tot netveiligheid. Data wordt door de meetbedrijven geleverd die daarmee bronhouder en registerbeheerder zijn (als de Energiewet geeffectueerd wordt).

De meetverantwoordelijke partijen zijn in Nederland een commerciële onderneming, in tegenstelling tot andere landen waar deze rol nog vaak een geïntegreerde rol is binnen de netbeheerders verantwoordelijkheid. Er is echter een spanningsveld tussen deze commerciële belangen en de maatschappelijke behoefte aan open data voor een efficiënt net.

Oplossingsrichtingen voor ons energienet
Om de problemen met het elektriciteitsnet aan te pakken, denken experts aan verschillende oplossingen: Een snellere uitbreiding van het net, meer gebruik maken van energieopslag – zoals grote batterijen, slimmer omgaan met energie door nieuwe technologieën, lokale energienetwerken stimuleren, flexibeler gebruik van het net – met kortingen voor grote gebruikers op rustige momenten, nieuwe manieren bedenken om de kosten te verdelen, kijken of de overheid meer kan bijdragen aan de investeringen, stimuleren van data-uitwisseling tussen netbeheerders, meetbedrijven en andere stakeholders en het ontwikkelen van een regelgevend kader dat innovatie en data-uitwisseling bevordert, met respect voor commerciële belangen en privacy.

De overheid heeft een belangrijke verantwoordelijkheid voor primaire levensbehoeften, waaronder energie. In Nederland wordt energie gezien als een basisbehoefte, net als voedsel, water en huisvesting. Deze staatsverantwoordelijkheid komt voort uit onder andere het streven naar sociale rechtvaardigheid, economische stabiliteit en nationale veiligheid.

In de context van de huidige uitdagingen in het elektriciteitsnet betekent dit dat de overheid een balans moet vinden tussen verschillende belangen: Het garanderen van betaalbare energie voor burgers en bedrijven, het stimuleren van investeringen in het elektriciteitsnet, het bevorderen van de overgang naar duurzame energie, het waarborgen van de financiële gezondheid van netbeheerders en het faciliteren van data-uitwisseling en innovatie in de energiesector.

Belemmeringen wegnemen
Duidelijk is dat de overgang naar duurzame energie in Nederland voor grote uitdagingen zorgt. Keuzes die in het verleden gemaakt zijn, zonder voldoende inzicht in de impact, hebben bijgedragen aan de huidige situatie. Nu staat de overheid voor de uitdaging om een balans te vinden tussen het halen van klimaatdoelen, het garanderen van een betrouwbare energievoorziening en het betaalbaar houden van energie voor alle Nederlanders. Dat zijn taken die niet op de markt afgewenteld kunnen worden zonder impact.

Het delen van data speelt een cruciale rol in het efficiënter maken van het net, maar brengt ook uitdagingen met zich mee wat betreft commerciële belangen en privacy. De overheid moet een kader scheppen.